چهل سال مبارزه با ایدز در ایران؛ روایت دکتر محرز از دشواری‌های آغازین تا زندگی عادی بیماران HIV

در آستانه روز جهانی ایدز و همزمان با چهل سال از آغاز تلاش‌ها برای شناسایی و مدیریت ویروس HIV/ایدز در ایران، دکتر مینو محرز، استاد برجسته بیماری‌های عفونی، به بازخوانی مسیری پرچالش از مواجهه با این بیماری پرداخته است. این روایت، از روزهای ناآگاهی و انگ اجتماعی شدید تا پیشرفت‌های چشمگیر درمانی و امید به زندگی عادی برای مبتلایان به HIV، چراغ راهی برای درک تحولات این حوزه در چهار دهه گذشته محسوب می‌شود.

آغاز یک رویارویی: نخستین گام‌های شناسایی ایدز در ایران

در سال‌های ابتدایی دهه ۶۰ شمسی، در حالی که شیوع ویروس HIV در کشورهای غربی زنگ خطر را به صدا درآورده بود، دکتر مینو محرز از معدود متخصصانی بود که با درک ابعاد جهانی این بحران، ضرورت آگاهی‌بخشی در ایران را احساس کرد. او در سال ۱۳۶۳، با ایراد نخستین سخنرانی جامع خود درباره HIV در کنگره بیماری‌های عفونی، توجه جامعه پزشکی را به پدیده‌ای نوظهور جلب کرد که هنوز نام "ایدز" برای بسیاری ناآشنا بود. در آن دوران، کشور با چالش‌های بزرگی روبه‌رو بود؛ نه تنها دانش عمومی درباره این بیماری اندک بود، بلکه امکانات تشخیصی نیز به شدت محدود بود.

با ورود کیت‌های تشخیصی از سوی سازمان جهانی بهداشت، تمرکز بر شناسایی در گروه‌های پرخطر آغاز شد. این گروه‌ها عمدتاً شامل:

بیماران هموفیلی که فاکتور ۸ خونی آلوده دریافت کرده بودند.

مصرف‌کنندگان مواد مخدر تزریقی با سرنگ مشترک.

و افرادی که به دلایل مختلف خون یا فرآورده‌های خونی دریافت کرده بودند.

متاسفانه، شمار قابل توجهی از بیماران هموفیلی به دلیل واردات فرآورده‌های خونی آلوده، به ویروس HIV مبتلا شدند که نمونه‌ای تلخ از بحرانی جهانی بود که ایران را نیز درگیر کرد.

مبارزه با ایدز: غلبه بر انگ اجتماعی و تبعیض در جامعه

شاید سخت‌تر از مبارزه با خود ویروس HIV، غلبه بر انگ و تبعیض اجتماعی بود که بیماران و حتی خانواده‌هایشان را درگیر می‌کرد. دکتر محرز از روزهایی می‌گوید که هیچ مرکز درمانی حاضر به پذیرش بیماران ایدز نبود و با پیگیری‌های فراوان، تنها در بخش عفونی بیمارستان امام خمینی (ره) امکان بستری فراهم شد. در آن سال‌ها، فقدان درمان مؤثر به معنای مرگ‌های خاموش و زجرآور برای بسیاری از جوانان بود.

این تبعیض حتی پس از مرگ نیز ادامه داشت. خانواده‌ها از بیم طرد شدن، در مراسم سوگواری عزیزانشان شرکت نمی‌کردند و حتی کارکنان غسالخانه‌ها نیز از شست‌وشوی پیکر بیماران واهمه داشتند. این شرایط بحرانی، با دخالت مستقیم وزارت بهداشت و تلاش‌های بی‌وقفه دکتر محرز و همکارانش، به تدریج بهبود یافت تا کرامت انسانی این بیماران حفظ شود. او همچنین به تهدید جانی خود توسط یکی از بیماران که به دلیل ناامیدی و فشار روانی ناشی از بیماری و انگ اجتماعی، دچار اختلالات شدید شده بود، اشاره می‌کند. این رویدادها گواهی بر این حقیقت است که مشکلات بیماران ایدز، فراتر از حوزه پزشکی، نیازمند مداخله‌های اجتماعی و روان‌شناختی گسترده‌ای بود.

نقطه عطف درمان HIV: از ناامیدی تا امید به زندگی عادی

نقطه عطف مهم در مبارزه با HIV/ایدز، سال ۱۹۹۶ میلادی بود که با ورود داروهای ضدویروسی (ART) تحولی اساسی در درمان این بیماری ایجاد شد. ایران نیز بلافاصله این درمان‌ها را برای بیماران فراهم کرد و به صورت رایگان توزیع نمود. این داروها نه تنها طول عمر بیماران را افزایش دادند، بلکه کیفیت زندگی آن‌ها را به شکل چشمگیری بهبود بخشیدند.

امروز، با گذشت چهل سال از نخستین تلاش‌ها، بیش از ۲۰۰ مرکز مشاوره بیماری‌های رفتاری در سراسر کشور فعالیت می‌کنند. در این مراکز، بیماران پس از مشاوره، تست و تشخیص، تحت درمان قرار می‌گیرند و می‌توانند:

زندگی عادی داشته باشند.

ازدواج کنند و روابط خانوادگی تشکیل دهند.

حتی با رعایت پروتکل‌های درمانی، فرزندآوری ایمن داشته باشند.

موارد متعددی از کودکان مبتلا به HIV که امروز تحصیل‌کرده و شاغل هستند، گواهی بر این است که تشخیص زودهنگام و درمان مناسب، ایدز را از یک حکم مرگ به یک بیماری قابل مدیریت تبدیل کرده است.

رسانه‌ها و آینده مبارزه با ایدز: شکستن سکوت و افزایش آگاهی

دکتر محرز بر نقش حیاتی رسانه‌ها و به‌ویژه صداوسیما در آگاهی‌بخشی عمومی و تشویق افراد با رفتارهای پرخطر به انجام تست و درمان تأکید می‌کند. در حالی که در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، اطلاع‌رسانی مستمر درباره HIV به بخشی از فرهنگ عمومی تبدیل شده است، در ایران هنوز شاهد نوعی سکوت هستیم. او با اشاره به موفقیت پویش‌هایی مانند "من هم تست می‌دهم" و استفاده از اتوبوس‌های سیار تست، بر این باور است که غربالگری عمومی برای HIV کارآمد نیست و تمرکز باید بر داوطلبانه بودن تست برای افراد دارای رفتار پرخطر باشد. تشخیص زودهنگام نه تنها به فرد مبتلا امکان زندگی نرمال می‌دهد، بلکه از انتقال ویروس به دیگران نیز جلوگیری می‌کند. همچنین، او به تلاش برای اصلاح نگاه نادرست برخی کادر درمان به بیماران HIV اشاره می‌کند که حتی با بار ویروسی صفر و غیرقابل انتقال، با انگ و محدودیت‌هایی در دریافت خدمات پزشکی مواجه هستند.

در جستجوی افق روشن: چشم‌انداز درمان قطعی ایدز و حذف انگ

با وجود تمام پیشرفت‌ها، تحقیقات جهانی برای یافتن درمان قطعی HIV همچنان ادامه دارد. دکتر محرز با اشاره به تلاش دانشمندان برجسته و پیشرفت‌های امیدوارکننده، ابراز امیدواری می‌کند که همانند هپاتیت C که درمان قطعی پیدا کرده است، HIV نیز در مسیر درمان نهایی قرار گیرد. هرچند برخی پروژه‌ها به دلیل همه‌گیری کرونا کند یا متوقف شدند، اما امید به ریشه‌کنی این بیماری همچنان پابرجاست.

در نهایت، تأکید می‌شود که آگاهی مستمر، نگرش‌های مثبت و تغییر رفتار در جامعه، تنها راه محافظت از جوانان و حفظ کرامت انسانی بیماران HIV است. ویروس HIV از راه تماس عادی، تنفس یا روابط اجتماعی روزمره منتقل نمی‌شود و رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی استاندارد برای همه بیماران کافی است. آموزش، کلید غلبه بر انگ و ترس‌های بی‌مورد است تا در آینده‌ای نزدیک، جامعه‌ای عاری از تبعیض و بیماری‌ ایدز را تجربه کنیم.

مجله اینترنتی مکتوری