قدم گذاشتن در غاری که ۶۰ هزار سال پیش نئاندرتال‌ها در دهانه آن به تماشای کهکشان راه شیری می‌نشستند، تجربه‌ای شگرف و عمیق از گذر زمان است. این حس، به ویژه زمانی که در دره‌ای مشابه، در کنار برج و باروهای شهر مدرن، بقایای زیست اولین انسان‌ها در دوران پارینه‌سنگی را لمس می‌کنید، شما را به دنیایی موازی رهنمون می‌شود. امروزه، دره خرم‌آباد با غارهایی نظیر کلدر، یافته، کنجی، گیلوران، قمری و پناهگاه صخره‌ای گر ارجنه، به گنجینه‌ای بی‌بدیل از شواهد زیست انسانی در سطح جهان بدل شده است.
در دل این غارها، انسان‌هایی با حداقل امکانات اما درکی عمیق از بقا، هزاران سال زندگی کرده‌اند؛ دورانی که یکجانشینی ۷ تا ۱۰ هزار ساله انسان در مقابل آن ناچیز به نظر می‌رسد. پس از دهه‌ها پژوهش و کاوش‌های باستان‌شناسی، اعتبار جهانی این غارها به عنوان میراث بشری بیش از پیش تثبیت شد.
بیست و نهمین اثر جهانی ایران: دره خرم‌آباد در یونسکو
در تیرماه ۱۴۰۴، دره خرم‌آباد به عنوان بیست و نهمین اثر ثبت شده ایران، به فهرست میراث جهانی یونسکو پیوست. شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌ها (ایکوموس) در گزارش رسمی خود، این منطقه را واجد ارزش‌های برجسته جهانی معرفی کرد. بر اساس این گزارش، استمرار زیستی از دوران نئاندرتال‌ها تا دوره‌های تاریخی متأخر، در این دره به وضوح قابل مشاهده است.
علیرضا ایزدی، مدیرکل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، در گفت‌وگو با گروه «سرزمین من» در تلویزیون اینترنتی همشهری، این موفقیت را نه تنها یک رویداد فرهنگی، بلکه نقطه عطفی در مسیر دیپلماسی تمدنی ایران دانست. او بیان کرد که ثبت بیست و نهمین اثر ایران در فهرست جهانی یونسکو، حاصل تلاشی دشوار و پیچیده است که از سال ۲۰۰۷ میلادی آغاز شده و به ویژه در دو تا سه سال اخیر با شدت بیشتری دنبال شده است. این تلاش‌ها شامل آثاری چون قلعه فلک‌الافلاک، غارهای اطراف و دره تاریخی خرم‌آباد می‌شود. این مسیر پرفراز و نشیب، که گاه با مشکلاتی نظیر درگیری‌های منطقه‌ای و جنگ اخیر همراه بود، سرانجام به ثبت یکی از بی‌نظیرترین آثار کشورمان انجامید.
روند دشوار ثبت جهانی و معیارهای یونسکو
ایزدی به تشریح روند تدوین و بررسی پرونده‌های ثبت جهانی پرداخت و گفت: برای ثبت هر اثر در فهرست جهانی، مجموعه‌ای از معیارهای خاص باید رعایت شود. پس از تدوین پرونده توسط کارشناسان، مدارک به یونسکو ارسال شده و نهاد مشورتی ICOMOS آن را بررسی و اصلاحات لازم را پیشنهاد می‌دهد. سپس، پس از بازنگری و اصلاح، پرونده به کشور مبدأ بازمی‌گردد تا مجدداً آماده و ارسال شود. در ادامه، هیئتی از کارشناسان یونسکو برای بازدید میدانی اعزام می‌شوند و نهایتاً پرونده در نشست صحن «کمیته میراث جهانی» مطرح و تصمیم‌گیری نهایی صورت می‌گیرد. نشست امسال که قرار بود در بلغارستان برگزار شود، در نهایت به میزبانی فرانسه انجام شد و در ۲۰ تیرماه، نوبت بررسی پرونده ایران فرا رسید. پرونده ثبت دره خرم‌آباد از سال ۲۰۰۷ در فهرست موقت ایران قرار گرفته بود. ایران بیش از ۵۰ اثر را با معیارهای لازم برای ثبت جهانی شناسایی کرده است که همگی از منظر جهانی، ارزش‌های فرهنگی، تاریخی و معماری بی‌همتایی دارند.
سهمیه‌های یونسکو و راه پرفراز و نشیب ایران
به گفته علیرضا ایزدی، ثبت جهانی دره خرم‌آباد می‌تواند مسیر ثبت دیگر آثار مرتبط را نیز هموار کند، چرا که مجموعه‌ای از آثار مانند غارها، قلعه فلک‌الافلاک، پل شکسته و دیگر بناها در دل این دره قرار دارند و ثبت این دره، امکان ثبت بسیاری از این عناصر را در آینده فراهم می‌آورد.
او با اشاره به سهمیه‌بندی یونسکو برای ثبت آثار کشورها گفت: ایران تا سال‌ها به دلیل جنگ یا نبود اراده جدی، هیچ سهمیه‌ای برای ثبت جهانی نداشت و ۲۴ سال موفق به ثبت هیچ اثری نشد. با وجود بیش از ۶۰۰ هزار اثر فرهنگی در سراسر کشور، ایران تاکنون تنها ۲۸ اثر را در فهرست جهانی و حدود ۳۵ هزار اثر را در فهرست ملی به ثبت رسانده است. امروزه، یونسکو برای هر کشور تنها امکان ثبت یک اثر در سال را فراهم می‌کند. با این وجود، ایران همچنان پرونده‌های بسیاری در فهرست موقت دارد که امید می‌رود در سال‌های آینده ثبت شوند؛ از جمله قلعه الموت و نیز پرونده مساجد ایرانی که به عنوان نشانه‌ای ممتاز از معماری ایران اسلامی در دستور کار است.
مدیرکل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی وزارت میراث فرهنگی در مورد دره خرم‌آباد تصریح کرد: ویژگی‌های جغرافیایی و باستان‌شناسی این منطقه به گونه‌ای است که آن را به یکی از مهم‌ترین نقاط فرهنگی کشور بدل کرده است. غارهای موجود در دره که قدمت آن‌ها به بیش از ۶۳ هزار سال می‌رسد، پناهگاه‌هایی هستند که شواهد زیستی انسان نئاندرتال و سپس انسان‌های هوشمند را در خود حفظ کرده‌اند. این منطقه همچنین عرصه شکل‌گیری تمدن‌های متعددی در طول تاریخ ایران بوده و از دوره‌های مختلف تاریخی، آثار متنوع و ارزشمندی در آن به جا مانده است؛ از جمله قلعه فلک‌الافلاک، پل‌های تاریخی و دیگر محوطه‌های باستانی پراکنده در بستر دره.
موفقیت دره خرم‌آباد علی‌رغم کارشکنی‌های بین‌المللی
بر اساس مفاد کنوانسیون جهانی یونسکو، رقابت بین کشورها در تعداد آثار مجاز نیست. با این حال، به گفته علیرضا ایزدی، ایران ناگزیر است برای اثبات جایگاه تاریخی و تمدنی خود، دفاع مستدلی از آثارش ارائه دهد. او گفت: در جریان بررسی پرونده اخیر، ایران تمرکز ویژه‌ای بر روی پنج پناهگاه اصلی در منطقه داشت که از لحاظ تاریخی، باستان‌شناسی و فرهنگی واجد ارزش بیشتری بودند. شواهد موجود در این پناهگاه‌ها نشان می‌دهد که منطقه خرم‌آباد از دیرباز یکی از زیست‌گاه‌های مهم بشر بوده و دارای لایه‌های باستان‌شناسی متعدد و منسجمی است. این داده‌ها از دهه ۱۹۵۰ میلادی تاکنون، در جریان کاوش‌های باستان‌شناسان ایرانی و خارجی در هفت منطقه اصلی دره به دست آمده و از منظر علمی بسیار معتبرند.
علی‌رغم همه دشواری‌ها، فرایند ثبت جهانی دره خرم‌آباد، به ویژه با توجه به کارشکنی‌هایی که در عرصه بین‌المللی رخ داد، با پیچیدگی‌ها و موانع زیادی همراه بود. هیئت اعزامی کشورمان به دلیل هم‌زمانی با شرایط ناشی از جنگ اخیر، نتوانست در موعد مقرر در محل حاضر شود. دره لرستان قدیمی‌ترین عنصر تاریخی کشور نسبت به سایر ۲۸ اثر ایرانی یونسکو است. این اثر همچنین یکی از منحصر به فردترین مناطق زیستی در سطح جهانی به شمار می‌آید و به عنوان الگویی شاخص برای پرونده‌های مشابه در آینده عمل خواهد کرد.
علیرضا ایزدی با اشاره به اینکه دره خرم‌آباد و آثار مرتبط با آن، در معرض دید و بررسی دقیق کارشناسان بین‌المللی و گردشگران تخصصی قرار خواهند گرفت، تأکید کرد: باید تلاش شود با به کارگیری نیروی انسانی متخصص، توجه به مرمت آثار، برنامه‌ریزی برای دسترسی گردشگران و فراهم آوردن زیرساخت‌های لازم، شأن جهانی این اثر حفظ شود. تجربه‌های قبلی مانند میدان نقش جهان در اصفهان نشان داده‌اند که در صورت نقض الزامات یونسکو، ممکن است حتی دستور کاهش ارتفاع ساختمان‌های اطراف یک اثر صادر شود.
دیپلماسی تمدنی: زبان دوم ایران در جهان
این متخصص میراث فرهنگی در مورد تأثیر ثبت جهانی دره خرم‌آباد بر تقویت دیپلماسی تمدنی و توسعه گفت‌وگوی فرهنگی با جهان گفت: آنچه در تدوین و تصویب پرونده‌های ثبت جهانی برای ما اهمیت دارد، خلق تصویری شایسته از پیشینه تمدنی کشورمان است. هدف، تنها ثبت یک اثر نیست، بلکه ارائه تصویری از غنای فرهنگی و تاریخی ایران است که بتواند در جذب گردشگران و تقویت تصویر جهانی کشور مؤثر باشد. در سال‌های اخیر، یکی از چالش‌های مهم کشور ما، کمبود تبلیغات مؤثر و مواجهه با جریان‌های ضد تبلیغاتی گسترده بوده است. در همین جنگ اخیر نیز شاهد بروز شدید این جنگ رسانه‌ای بودیم. در چنین شرایطی، ثبت‌های جهانی یک ابزار مؤثر و معتبر برای معرفی میراث تمدنی ایران محسوب می‌شوند. آثاری مانند دره خرم‌آباد که در فهرست یونسکو ثبت می‌شوند، عملاً به ویترین فرهنگ و تاریخ ایران در برابر دیدگان جهانیان تبدیل می‌شوند. اغلب تورهای گردشگری، چه در ایران و چه در سایر کشورها، بر اساس همین آثار ثبت شده برنامه‌ریزی می‌شوند، چرا که این آثار از اعتبار جهانی برخوردارند و اصطلاحاً یگانه هستند. این ویژگی باعث می‌شود آثار ثبت شده، به سرعت در فهرست‌ها و برنامه‌ریزی‌های گردشگری قرار گیرند و به عنوان مقصدهایی مهم مورد توجه قرار بگیرند. ثبت جهانی نه تنها فرصتی برای حفاظت از میراث است، بلکه زمینه‌ای برای تعامل فرهنگی، رشد گردشگری، و در نهایت تقویت دیپلماسی فرهنگی کشورمان نیز محسوب می‌شود.
ایران، خانه همه ادیان و اقوام
او به اهمیت استفاده از ظرفیت‌های فرهنگی برای معرفی ایران اشاره کرد و گفت: در دو مقطع تاریخی مهم، دوران کرونا و جنگ اخیر، شاهد این بودیم که علی‌رغم محدودیت‌ها، علاقه‌مندی به ایران و فرهنگ آن کاهش نیافت. پیش از کرونا، آمار گردشگران ورودی به کشور از مرز ۸ میلیون نفر عبور کرده بود و حتی پیش از آغاز جنگ اخیر، با وجود تبلیغات منفی گسترده، ایران مقصد بیش از ۵ میلیون گردشگر بود. این آمار نشان می‌دهد که یکی از موفق‌ترین ابزارهای معرفی کشور، نه فعالیت‌های سیاسی یا نظامی، بلکه استفاده از ظرفیت‌های فرهنگی و تمدنی است. غنای فرهنگی ایران در حوزه‌های مختلف، از معماری و شهرسازی گرفته تا هنر، آیین‌ها، زبان و مهمان‌نوازی، موجب شکل‌گیری یک جغرافیای فرهنگی فراتر از مرزهای سیاسی شده است. فرهنگ ایرانی همواره موجب دوستی ملت‌ها و تعامل تمدن‌ها بوده و همین امروز نیز روابط نزدیک فرهنگی میان ایران و کشورهایی مانند تاجیکستان ریشه در همین پیوندهای عمیق تاریخی دارد.
کشوری که در طول تاریخ، همواره مأمن ادیان الهی و اقوام گوناگون بوده، امروز نیز نماد همزیستی و تنوع فرهنگی است. از کوچ یهودیان در دوران هخامنشی تا استقرار اقوامی چون ارامنه، گرجی‌ها و دیگران در دوره‌های مختلف تاریخی، ایران همواره برای همه، سرزمینی امن و قابل احترام بوده است. این تنوع قومی و فرهنگی، ایران را به رنگین‌کمانی فرهنگی تبدیل کرده که تأثیر آن در بسیاری از نقاط جهان مشهود است. از رستوران‌های هند که هنوز غذاهایی با نام ایرانی سرو می‌کنند تا معماری بناهایی در شبه‌قاره و خلیج فارس، همه گواهی است بر حضور ماندگار فرهنگ ایرانی در جهان. اما واقعیت این است که میراث فرهنگی نیازمند برنامه‌ریزی جدی در زمینه معرفی، حفاظت، حراست و آموزش است. آموزش عمومی برای شناخت و صیانت از این آثار ضروری است تا دیگر شاهد اخباری نظیر ورود لودر به عرصه‌های تاریخی و تخریب محوطه‌های باستانی نباشیم.
پرونده بعدی ایران برای ثبت جهانی: قلعه الموت
علیرضا ایزدی تحقق ورود ۱۵ میلیون نفر گردشگر در طول برنامه هفتم توسعه به کشور را منوط به همدلی و همکاری ملی، ایجاد تصویرسازی مثبت و بهره‌گیری هوشمندانه از ظرفیت‌های فرهنگی دانست و گفت: یکی از اقدامات در دست اجرا، آماده‌سازی پرونده ثبت جهانی قلعه الموت برای سال آینده است. این اثر که الهام‌بخش بسیاری از مردم و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ایران بوده، اکنون در مراحل بررسی و آماده‌سازی پرونده قرار دارد. خوشبختانه خلاصه پرونده آن مورد پذیرش اولیه قرار گرفته است. در مهرماه آمادگی میزبانی از کارشناسان یونسکو برای بازدید میدانی فراهم شده و پس از آن، طی مدت حدود نه ماه، فرآیند بررسی نهایی انجام خواهد شد. امید می‌رود که تا سال آینده، پرونده به طور کامل آماده و قابل دفاع برای ثبت جهانی باشد. وضعیت عمرانی اثر نیز در شرایط مناسبی قرار دارد، هرچند نیاز به تقویت راه‌های دسترسی و برخی زیرساخت‌ها احساس می‌شود.
مدیرکل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی وزارت میراث فرهنگی در خصوص تعامل یونسکو با ایران گفت: این سازمان فرهنگی جهانی نیز در بسیاری موارد تحت تأثیر شرایط و فشارهای سیاسی قرار دارد و نگاه صرفاً فرهنگی در همه موارد حاکم نیست. نمونه‌ای از این چالش‌ها در ماجرای پرونده دره خرم‌آباد مشاهده شد؛ جایی که به دلیل عدم همکاری کشور میزبان، هیئت اعزامی ایران امکان حضور در نشست را نیافت. با این حال، یونسکو پیگیری‌هایی برای تسهیل این حضور انجام داد و تا آخرین لحظات، امید بر آن بود که با پرواز غیرمستقیم، امکان اعزام تیم ایرانی فراهم شود. بی‌تردید ایران زمین، با پیشینه‌ای غنی در معماری، باستان‌شناسی و دانش تاریخی، شایسته احترام و حمایت در مجامع فرهنگی بین‌المللی است.
