آمار نگران‌کننده‌ای از وزارت بهداشت نشان می‌دهد که هر روز به طور متوسط ۱۹۱ ایرانی جان خود را به دلیل مصرف دخانیات از دست می‌دهند و سالانه حدود ۷۰ هزار نفر قربانی این “عادت مرگبار” می‌شوند. این در حالی است که با وجود قوانین موجود، عدم اجرای کامل آن‌ها منجر به افزایش روزافافزون مصرف دخانیات در کشور شده است، معضلی که در سکوت و بی‌توجهی جامعه، جان می‌گیرد و بار سنگینی بر نظام سلامت و اقتصاد کشور تحمیل می‌کند.
سایه سنگین دخانیات بر سلامت جامعه جهانی و ایران
در زمانی که شیوع بیماری‌هایی مانند کرونا تیتر یک اخبار را به خود اختصاص می‌داد، مرگ‌های خاموش ناشی از دخانیات در سکوت و بی‌سروصدا ادامه داشت و همچنان نیز ادامه دارد. سازمان جهانی بهداشت (WHO) مصرف دخانیات را یکی از بزرگترین عوامل مرگ‌ومیر قابل پیشگیری در جهان معرفی کرده است؛ سالانه بیش از ۸ میلیون نفر در سراسر جهان به دلیل مصرف مستقیم یا مواجهه با دود دست دوم دخانیات جان خود را از دست می‌دهند.
در ایران نیز این وضعیت به چالشی جدی تبدیل شده است. مطالعات علمی بی‌شماری اثبات کرده‌اند که سیگار و سایر محصولات دخانی، عامل اصلی بیماری‌های مزمن و کشنده‌ای مانند سرطان ریه، بیماری‌های قلبی-عروقی، سکته‌های مغزی و بیماری‌های مزمن تنفسی هستند. دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت اعلام کرده است که سالانه بیش از ۱۴۰ هزار میلیارد ریال تنها بابت هزینه‌های درمان بیماری‌های مرتبط با مصرف دخانیات به شبکه بهداشت و درمان کشور تحمیل می‌شود. این هزینه‌های گزاف، فشار مالی عظیمی بر منابع محدود نظام سلامت وارد کرده و مانع از سرمایه‌گذاری در سایر بخش‌های حیاتی پیشگیری و درمان می‌شود. علاوه بر این، کاهش بهره‌وری، افزایش غیبت‌های کاری و از کارافتادگی زودرس، از جمله اثرات غیرمستقیم و پنهان مصرف دخانیات است که به کاهش سرمایه انسانی و اقتصادی کشور منجر می‌شود.
افزایش نگران‌کننده مصرف در جوانان و زنان: زنگ خطر جدی
آمارها نشان می‌دهد که حدود ۱۵ درصد از جمعیت ایران سیگاری هستند؛ به این معنی که بین ۲۰ تا ۲۲ درصد مردان و ۴ تا ۵ درصد زنان به طور مستمر دخانیات مصرف می‌کنند. اما نکته نگران‌کننده‌تر، رشد روزافزون مصرف سیگار در کشور، به ویژه در گروه سنی جوانان و به شکل چشمگیری در میان زنان است. بر اساس اعلام دبیرخانه کنترل کشوری دخانیات، میزان مصرف محصولات دخانی میان زنان ۱۸ تا ۲۴ ساله، ۹۰ درصد و در مردان همین گروه سنی، ۳۴ درصد افزایش یافته است. این آیزایش فزاینده در زنان بالای ۱۸ سال (۱۱ درصد) در مقایسه با مردان (۳ درصد)، زنگ خطری جدی را برای سلامت جامعه به صدا درآورده است.
مسجدی، دبیرکل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات، دلیل اصلی این افزایش تمایل را به تبلیغات فریبنده مافیای دخانیات در فضای مجازی، به ویژه در مورد محصولات جدیدی مانند سیگار الکترونیکی و ویپ، نسبت می‌دهد. این گروه‌ها با ادعای «کم‌خطر بودن» این محصولات نسبت به سیگار معمولی، به دنبال جذب جوانان و افزایش درآمدهای خود هستند. نمایش آزادانه مصرف دخانیات در فیلم‌ها و سریال‌ها، به ویژه در شبکه نمایش خانگی، جایی که قهرمان داستان سیگار می‌کشد، نیز به عادی‌سازی و ترویج این عادت مضر کمک شایانی کرده است. تحقیقات نشان می‌دهد که دنبال کردن صفحات مرتبط با محصولات دخانی در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند احتمال شروع مصرف دخانیات را تا ۶۷ درصد افزایش دهد.
دسترسی آسان و ضعف در اجرای قوانین: چالش‌های بزرگ
یکی از دلایل مهم افزایش مصرف دخانیات در ایران، سهولت و سرعت دسترسی به این محصولات است. با وجود ممنوعیت‌های قانونی، فروش نخی سیگار و عرضه گسترده آن در سوپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های عرضه دخانیات به امری عادی تبدیل شده است. مسجدی این وضعیت را با کشورهای پیشرفته مقایسه کرده و می‌گوید: “در کشورهایی مانند آمریکا و کانادا، مدت زمان دسترسی به سیگار حدود ۴۵ دقیقه است، در حالی که در کشور ما تهیه سیگار به ساده‌ترین و سریع‌ترین شکل ممکن و زودتر از یک ساندویچ انجام می‌شود.”
این سهولت دسترسی، در کنار اجرای ضعیف “قانون جامع کنترل دخانیات” مصوب سال ۱۳۸۵، از عوامل اصلی تشدید بحران است. شریف ترکمن‌نژاد، مشاور علمی جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات، اشاره می‌کند که نه صنوف به خوبی این قانون را اجرا می‌کنند و نه ناظرین با جدیت بر اجرای آن پافشاری می‌کنند. گسترش قلیان‌سراها و کافی‌شاپ‌ها، فروش نخی و فروش به افراد زیر ۱۸ سال، عدم رعایت بسته‌بندی ساده، تبلیغات آشکار و پنهان، و ترویج دخانیات با طعم‌ها و عطرهای متنوع، همگی نشانه‌هایی از ضعف در اجرای این قانون است.
راهکارها: از مالیات تا فرهنگ‌سازی
برای مقابله با این بحران ملی، کارشناسان بر اجرای راهکارهای جامع و هماهنگ تأکید می‌کنند. سازمان جهانی بهداشت راهبردهای موثری را پیشنهاد کرده است:
- فرهنگ‌سازی و کمپین‌های رسانه‌ای: کمپین‌های رسانه‌ای ضد دخانیات و هشدارهای تصویری سلامت، کودکان و گروه‌های آسیب‌پذیر را از شروع مصرف باز می‌دارد و افراد را به ترک تشویق می‌کند. بیش از نیمی از جمعیت جهان در کشورهایی زندگی می‌کنند که هشدارهای تصویری سلامت با بهترین استانداردها را دارند.
- ممنوعیت کامل تبلیغات: تبلیغات، ترویج و حمایت مالی از دخانیات، مصرف را افزایش می‌دهد. یک‌سوم کشورهای جهان (۶۶ کشور) تمامی انواع تبلیغات دخانیات را به طور کامل ممنوع کرده‌اند.
- افزایش مالیات بر دخانیات: مالیات بر دخانیات به عنوان مقرون‌به‌صرفه‌ترین راه برای کاهش مصرف، به ویژه در میان جوانان و گروه‌های کم‌درآمد، شناخته شده است. افزایش ۱۰ درصدی قیمت دخانیات می‌تواند به کاهش حدود ۵ درصدی مصرف منجر شود. با این حال، تنها ۴۱ کشور در جهان مالیات‌هایی وضع کرده‌اند که حداقل ۷۵ درصد قیمت خرده‌فروشی را شامل می‌شود.
برای نجات سلامت نسل‌های آینده و کاهش بار اقتصادی و درمانی ناشی از مصرف دخانیات در ایران، ضروری است که تمام نهادهای مرتبط، با یک رویکرد جامع و مستمر، سیاست‌های پیشگیرانه و کنترلی را به طور جدی پیگیری کنند. آیا دولت و نهادهای ذی‌ربط اراده لازم برای مقابله جدی با این مرگ خاموش را خواهند داشت؟
