پدر علم هواشناسی ایران از نقش محوری پدیده شار گرمایی در تغییر الگوی بارش کشور پرده برداشت

با تشدید بحران کم‌آبی و خشکسالی در ایران، که اغلب به عوامل جهانی مانند ال‌نینو یا تغییر اقلیم نسبت داده می‌شود، پدر علم هواشناسی ایران دیدگاهی متفاوت و تحلیلی عمیق‌تر ارائه کرده است. او بر این باور است که پدیده «شار گرمایی» (Heat Flux) به عنوان یک عامل فیزیکی محلی، نقش تعیین‌کننده‌تری در شکل‌گیری الگوهای جوی و بارشی منطقه، به‌ویژه در خاورمیانه و ایران، ایفا می‌کند و نباید تحت‌الشعاع سایر توضیحات قرار گیرد.

بحران کم‌بارشی ایران و روایتی متفاوت از نقش پدیده شار گرمایی

حسین اردکانی، استاد پیشکسوت هواشناسی کشور، وضعیت کنونی بارش‌ها و سدهای خالی ایران را «بسیار اسف‌انگیز» توصیف کرده و نسبت به تعمیق بحران آب هشدار داده است. وی با نقد رویکرد غالب که تغییر اقلیم را یگانه عامل تمامی نوسانات جوی می‌داند، تأکید می‌کند که این توضیح نمی‌تواند تمام پیچیدگی‌های اقلیم ایران را پوشش دهد. اردکانی با اشاره به اینکه اگر تغییر اقلیم عامل اصلی بود، مناطق مشابه ایران در جهان نیز باید با کم‌آبی محسوس مواجه می‌شدند، توضیح می‌دهد که تأخیر چشمگیر در بارش‌های پاییزی ایران طی سال‌های اخیر و حتی در آذرماه سال جاری، نشان‌دهنده وجود عوامل محلی و پارامترهایی فراتر از تغییرات جهانی است. او به‌طور خاص، «شار گرمایی تابستانی» را یکی از مؤثرترین این عوامل معرفی می‌کند که سازمان هواشناسی کشور باید به تحقیقات و محاسبات دقیق درباره آن بپردازد.

پدیده شار گرمایی چگونه کمربند کم‌فشار منطقه‌ای را شکل می‌دهد؟

شار گرمایی (Heat Flux) پدیده‌ای فیزیکی است که میزان گرمای عبوری در واحد زمان از سطح یا حجم جو را نشان می‌دهد. اردکانی با استناد به تحقیقات دانشمندان برجسته بین‌المللی مانند پروفسور فلون، بیان می‌کند که تمرکز شار گرمایی بر روی مناطق کوهستانی وسیع مانند تبت، هیمالیا، هندوکش و البرز، تأثیری مستقیم بر گردش عمومی جو دارد. وی نحوه تأثیرگذاری این پدیده را چنین تشریح می‌کند:

تشکیل کمربند کم‌فشار: افزایش شار گرمایی در طول تابستان، منجر به شکل‌گیری کمربندی از فشار کم در سطح زمین می‌شود که از ایران، عربستان و عراق آغاز شده و تا شمال آفریقا امتداد می‌یابد. این کمربند، مانع از نفوذ سامانه‌های بارشی معمول پاییزی به کشور می‌شود.

تغییر در گردش جو: در لایه‌های بالایی جو (ارتفاع حدود ۳ تا ۱۸ کیلومتری)، این پدیده باعث تغییر جهت گردش هوا و تقویت سلول‌های جوی می‌شود که بر کل منطقه خاورمیانه، هند، پاکستان و شمال آفریقا تأثیر می‌گذارد.

شدت این پدیده تعیین می‌کند که جریان‌های جوی تا چه اندازه نیرومند باشند و کدام مناطق بیشتر تحت تأثیر قرار گیرند. اردکانی معتقد است که عدم محاسبه و بررسی دقیق این پارامتر حیاتی توسط سازمان هواشناسی کشور، درک کاملی از وضعیت کم‌بارشی فعلی را ناممکن ساخته است.

فراتر از شار گرمایی: نقش تالاب‌ها و نوسان مادن–جولیان در اقلیم ایران

پدر علم هواشناسی ایران تنها به شار گرمایی اکتفا نکرده و به سایر عوامل تأثیرگذار منطقه‌ای و جهانی بر اقلیم کشور اشاره می‌کند که نیازمند توجه ویژه هستند:

نقش تالاب‌ها و منابع رطوبتی:

تالاب‌ها با تأمین بخار آب، نقش حیاتی در تشکیل ابر و بارش دارند. خشک شدن تالاب‌هایی مانند دریاچه ارومیه، که اکنون به منبعی گرمایی و بادی تبدیل شده است، توانایی منطقه را برای تأمین رطوبت مورد نیاز بارش به شدت کاهش می‌دهد. اردکانی از طرح احیای دریاچه ارومیه سخن گفت که به دلیل عدم حمایت اجرایی نشد.

او تأکید می‌کند که محاسبات علمی نشان داده‌اند احیای مجموعه تالاب‌های ایران، عراق و سوریه با وسعت حدود ۵۰ هزار کیلومتر مربع، می‌تواند مقادیر قابل‌توجهی بخار آب را وارد چرخه اقلیم کند و در تعدیل تغییرات آب‌وهوایی منطقه مؤثر باشد.

دورپیوند برف‌کوهستانی و الگوهای جوی:

میزان برف انباشته شده بر کوه‌های هیمالیا، تبت، هندوکش و البرز در زمستان، ارتباط مستقیمی با الگوهای دمایی و بارشی ایران در فصول بعدی دارد. تابستان‌های خنک‌تر و پاییزهای زودرس با بارش‌های بهنگام، نتیجه افزایش پوشش برفی در این مناطق است که با پیشرفت فناوری ماهواره‌ای، امکان اندازه‌گیری دقیق آن‌ها فراهم شده است.

پدیده نوسان مادن–جولیان (Madden–Julian Oscillation – MJO):

این موج گرانشی–همرفتی که از غرب اقیانوس هند آغاز می‌شود، با رعدوبرق‌های شدید و بارش‌های سنگین همراه است. فعال شدن MJO در غرب اقیانوس هند، موجب انتقال بخار آب بیشتری به سمت ایران شده و می‌تواند عامل اصلی بارش‌های سنگین و سیلاب‌های گسترده (مانند سیلاب‌های سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸) باشد. با این حال، پیش‌بینی این پدیده تنها برای بازه زمانی کوتاه (حدود ۱۵ روز) ممکن است.

اردکانی در پایان با ابراز نگرانی از بی‌توجهی به این پیامدهای اقلیمی و زیست‌محیطی، بر ضرورت رویکردی جامع و علمی برای درک دقیق تغییرات آب‌وهوایی ایران و اتخاذ راهبردهای مؤثر برای مدیریت منابع آبی تأکید کرد. او خواستار بررسی و محاسبات دقیق‌تر سازمان هواشناسی کشور بر روی تمامی این پارامترها شد تا راهکارهای پایدار برای مقابله با بحران خشکسالی و کم‌بارشی تدوین شود.

مجله اینترنتی مکتوری